İspanya eski merkez Bankası Lideri Sayın Miguel A. Fernández Ordóñez tarafınca hazırlanan yazının türkçesi akıllı öğrencim Bihter Emine Şarman (ispanyolca çevirmen) tarafınca lisanımıza çevrilmiştir.
Rastgele bir ekonomik bölüm reformunda en kıymetli karar, devletin ve piyasanın oynaması gereken rolü belirlemektir. Neyin bireylerin hür iradesine bırakılması ve hangi konularda devletin müdahale etmesinin gerektiği hakkında hakikat sonucu vermek temeldir.
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinden bu yana yapılan ekonomik düzenlemelerin tarihi de bu bakış açısıyla açıklanabilir. “Her vakit piyasa, devlet ise yalnızca gerektiği vakit ” sözü, bu yıllar boyunca meydana gelen düzenleyici değişikliklerin birçoklarına ilham veren bir klavuz olmuştur.
bu vakitte devlet ve piyasanın bakılırsav dağılımında yapılan değişikliklerin biroldukça olumlu tesirleri oldu. Bu değişikliklerin birincisi ve en kıymetlisi, öncesinden GATT, artık de WTO (DTÖ) rehberliğinde yürütülen memleketler arası ticaretin serbestleştirilmesiydi. Fakat bu düzenleyici değişikliklerin listesi pek uzundur: kamu şirketlerinin özelleştirilmesi, telekomünikasyon yahut lojistik alanında tekelleştirilmiş bölümlerin özgürleştirilmesi, işgücü piyasalarındaki gelişmeler, Avrupa Birliği’nde iç pazarın yaratılmasının önündeki pürüzlerin azaltılması, vb. Ayrıyeten mal ve hizmet üretiminde piyasa düzeneklerinin devreye girmesiyle yirminci yüzyılın sonunda birçok komünist ülkede meydana gelen büyük değişimi de unutmamak gerekir.
Bu değişiklikler, yirminci yüzyılın birinci yarısındaki yapının, ekonomik düzenlemeler açısından bakıldığında bir felaket olduğu gerçeğiyle açıklanmaktadır. Hem planlı iktisadın cazibesiyle sol, birebir vakitte totaliter ülkelerin sağı, devletin iktisadın işleyişinde baskın bir role sahip olduğu sistemleri uyguluyordu. her insanın refahına önemli ziyan veren haksız, gereksiz bir rol.
Pekala finans kesimi hakkında ne söyleyebiliriz? Finansal bölümdeki düzenlemelerin gelişmenini anlamak için finansal sistemin iki tarafını ayırt edebilmek temeldir. Bir tarafta mevduat kurumları (bankalar, mevduat bankaları ve benzerleri), başka tarafta da finansal sistemin geri kalanı (borsalar, yatırım fonları, hedge fonlar, risk sermayesi kurumları, türev piyasaları vb.) vardır. Bu ayrımı yapabilmek kıymetlidir, zira finansal bölüm düzenlemelerinin gelişimi büsbütün zıt iki gelişmeye sahiptir.
Finansal sistemde, tüketicileri, kullanıcıları ve şirketleri özgürce karar vermeye bırakma ve devletin yalnızca tüketicilerin ve yatırımcıların korunması, antitrust siyasetleri, şeffaflık gerekliliği ve kontroller ve bunun üzere katiyen gerekli olduğu alanlara müdahale etmesine müsaade verme manasında düzenleyici bir değişiklik olmuştur.
Lakin bu gelişme, öbür ekonomik dallarda yaşananlara emsal biçimde, mevduat kurumlarında değil, halihazırda finansal sistemin çoğunluğunu oluşturan sistemde meydana geldi. Bugün banka olmayan finansal sektör(gölge bankalar), temelde piyasa disiplini altında ve lakin devlet müdahaleleriyle yürümektedir.
Pekala finansal sistemin başka modülüne, yani bankacılık sistemine ne oldu?
Bankacılık düzenlemesi nasıl gelişti?
Değişiktir ki, devletin rolünü çeşitli biçimlerde artırma manasında zıt istikamete gitti.
Bankacılık faaliyetlerindeki bu kuvvetli müdahaleciliğin, finansal sistemin piyasa iktisadına göre işleyen kısmının son senelerda niye giderek daha fazla genişlediğini ve bankaların finansal faaliyetlerinin niye azaldığını açıklaması mümkündür.
Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa’daki ilerlemelerin farklı olduğu hakikat olsa da, bu şimdi tüm ülkelerde bu biçimde olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri’nde, finansal varlıkların %85’i piyasa tarafınca ve yalnızca %15’i bankacılık tarafınca yaratılmaktadır.
Finansal olmayan şirketlerin bilançolarında banka yükümlülüklerinin ehemmiyetini ölçerseniz, Avrupa’da toplam yükümlülüklerin hala bilançonun %30’unu oluşturduğunu ve Amerika Birleşik Devletleri’nde ise bu oranın sırf %8 olduğunu nazaranbilirsiniz.
Komünist ülkelerin mal ve hizmet üretiminde rekabeti devreye soktukları bu vakitte, bankacılık dalının dünyanın rastgele bir ülkesinde tüm ekonomik bölümler ortasında en hayli müdahale edilen ve korunan bölüm olduğu söylenebilir.
Bu, bankaların özel olduğu için piyasa iktisadına bakılırsa çalıştıklarını düşünen nüfusun büyük bir çoğunluğu tarafınca anlaşılmamaktadır. Lakin durum bu biçimde değil. Bugün birden fazla ülkede banka mülkiyetinin özel olduğu doğrudur, fakat bankacılık sistemi temel olarak devlet müdahaleciliği ve korumacılığın nüfuz ettiği bir sistemdir.
“Adiós a los Bancos (Bankalara Elveda)” isimli kitabımda, ödeme ve finansal hizmetlerde rekabeti engelleyen muhafaza unsurlarını, ayrıcalıkların ve devlet yardımlarının listesini uzun uzun açıklıyorum lakin şu an en enteresan olan, bankacılık sisteminin düzenlenmesinin devlet ve piyasa rollerinin bir daha atanması manasında dünya çapında değişecek üzere görünüyor olmasıdır.
Bu değişim aslına bakarsan fikir alanında gerçekleşmektedir. Yeni teknolojilerin ödeme hizmetlerinin sağlanması için sunduğu imkanlar niçiniyle başlayan tartışma, mevcut para ve bankacılık sistemini kökten değiştirecektir.
Bir yandan kripto para dünyasından, öbür yandan da ekonomik otoritelerin kendilerinden, dijital kamu parası ya da CBDC (Central Bank Digital Currency – Merkez Bankası Dijital Para Birimi) teşebbüsleriyle; mevcut para ve bankacılık sistemiyle ilgili çeşitli formlarda ortaya çıkan fikirler, teklifler ve alternatiflerden oluşan bir patlamanın ortasındayız.
Mevcut Para ve Bankacılık Sistemi
Bir ekonomik dalın işleyişinde devletin ve piyasanın rolleriyle ilgilenenler, ekonomilerimizde paranın ve ödeme sisteminin şu anda nasıl çalıştığını tahlil etmek için biraz vakit harcarlarsa aydınlanabilirler.
Çok devlet müdahalesinin sebebi banka parasının kırılganlığıdır. Nitekim de, piyasa aykırısı düzenlemelerin fazlalığı, şu anda kullandığımız paranın birçoklarının, yani banka mevduatlarının aslında para değil, parayı geri ödemeye yönelik “vaatler” olduğu gerçeğiyle açıklanmaktadır. Bunlar riskli finansal varlıklardır ve ortaya çıkarabileceği sıkıntılardan kaçınmak için devletin müdahalesi gereklidir.
Bankalar kendilerine yatırılan parayı, ödünç vermek yahut yatırım yapmak için kullanır ve bu yatırımların faiz oranları ile mevduat faiz oranları içindeki fark onların temel gelir kaynaklarındandır (daha doğrusu, öyleydi). Nakit çekme süreçlerinin makul bir düzenliliği vardır ve bu, bankaların mevduat sahiplerinin taleplerini büyük karmaşalar yaşamadan yerine getirmelerini sağlar. Lakin sorun sırf bankanın iflası durumunda değil, epeyce daha önce, yaptığı yatırımları yahut verdiği kredileri süratle paraya çeviremediğinde ortaya çıkar.
Başlarda bu finansal kırılganlığın devam eden iflaslar ve ödeme çöküşleri üzere olağan sonuçları bankacılık bölümünün özelliklerinden bir tanesiydi. Fakat bunun ekonomilerde yarattığı ziyan göz önüne alındığında, devletler, bankalara yönelik muhafaza ve ayrıcalıkları artırarak bankacılık krizlerini önlemek yahut azaltmak için yeni yollar aradılar ve risklerin üstlenilmesini sınırlayacak koşullar getirdiler.
Kâğıt paranın sırf özel bankalar tarafınca verilen banknotlar olduğu on dokuzuncu yüzyılda, bankaların banknotlarının vaatlerine uymayarak para akışında çökmelere niye olma sıklığı artmış ve akabinde bu sistemin değiştirilmesi gerektiği konusunda birinci büyük tartışma ortaya çıkmıştır.
Ve iki temel değişiklik yapıldı. Öncelikle halk en değerli devlet muhafazalarından biriyle tanıştı. Özel bankalar artık sorun yaşadıklarında merkez bankalarından borç alabilecekti ve bu, The Economist’in editörü Bagehot tarafınca savunulan “lender of last resort (son kredi mercii)” isimli usul aracılığıyla yapıldı.
Başka değişiklik ise tam aykırısı istikamette, kamu parasını ve inançlı parayı güçlendirme tarafındaydı. Islahat, özel bankaların banknot ihraç etmesini daha da zorlaştırmayı ve hatta yasaklamayı içeriyordu. Ve bu, para reformunda, kırılgan banka parasını korumak yoluyla değil, muhafazaya muhtaçlık duymayan kamu parasını kullanarak yapılan son ilerlemeydi.
Bugün, dünyanın çabucak her ülkesinde, banknotlar özel bankalar tarafınca değil, merkez bankası tarafınca ihraç edilmektedir ve açıkçası, para sistemleri aslına bakarsanız büsbütün “fiat” bir sistem olduğunda, merkez bankalarının banknotları para piramidinde en zirvede yer alacaktır.
Lakin bu biçimdedan bugüne kadar nakdî bankacılık sisteminde meydana gelen tüm değişiklikler, devletin bankalar üstündeki muhafaza ve ayrıcalıklarını artırmanın yanı sıra devletin ekonomik kararlarında, temelde risklerin üstlenilmesinde müdahaleciliğini artırma istikametinde ilerlemiştir.
Bu düzenleyici değişikliklere bir örnek, piyasa disiplininin işlemesini en hayli engelleyen müdahalelerden biri olan Roosevelt’in mevduat sigortası oluşturmasıdır.
Bankaların imtiyazlarını artırmaya yönelik bu reaksiyon ve banka parasının yarattığı istikrarsızlık problemlerini düzeltmeye yönelik kitlesel devlet müdahaleciliği günümüze kadar gelmiştir. Yaşadığımız pandemi periyodunda bile, bankacılık krizlerinin oluşmasını önlemek için mevduat bankalarına yönelik muhafazalar artırılmıştır.
Lehman Brothers’ın çöküşünü de gözlemlemek de değişik olacaktır. Krizin kaynağının teşhisi konusunda oybirliği mevcuttu, herkes “piyasanın başarısız olduğunu” yinelıyordu. Ve bu teşhis, sadece sol‘un olağan şüphelileri tarafınca değil, beraberinde bankalar kelam konusu olduğunda devletin korunmasının artırılmasının yanı sıra risk alma konusundaki ticari kararlara müdahale edilmesi gerektiğini vaaz eden Alan Greenspan üzere liberal-muhafazakârlar tarafınca da savunuldu.
Bu yanlış teşhis, sadece sigortalı mevduat hacminde artışa (ABD’de 100.000$’dan 250.000$’a çıktı) değil, hem de Finansal İstikrar Kurulu’nun (FSB) Basel III isimli düzenleyici değişikliği onaylayan muazzam çalışmasına da yol açtı ve bu, Amerika Birleşik Devletleri’nin Dodd-Frank yasası yahut Avrupa Birliği’nin Sermaye İhtiyaçları Direktifleri üzere farklı ulusal kanunlara dahil edildi.
hiç bir ekonomik bölüm gibisi bir düzenlemeye sahip değildir. Basel III’ün Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa’daki normatif gelişimi yaklaşık iki milyon sözden oluşur. İncil’in uzunluğuyla karşılaştırırsak, bir bankacı ne yapması gerektiğini bilmek istiyorsa, yaklaşık üç İncil uzunluğunda okuma yapmalıdır. Fakat bu sadece hacim olarak değil, içerik olarak da eşsiz bir müdahaledir, zira mevcut ihtiyati düzenleme, düzenlemeleri getirenlerin riskleri nasıl yöneteceklerini girişimcilerden (bu durumda banka yöneticilerinden) daha düzgün bildiği savının bir örneğidir.
Dijital Parada Patlama
Paranın ve bankacılık faaliyetlerinin müdahaleci düzenlenmesiyle ilgili bu genel kayıtsızlık durumu yakın vakte kadar devam etti. 2013’ten bu yana ekonomistlerin kısmi bankacılığına(fractional reserv banking) karşı olan eski fikirlerinin bir daha su yüzüne çıkmaya başladığı doğrudur, fakat mevcut sistemle ilgili bu eleştirel bakış açıları hudutlu sayıdaki ekonomist çevrelerince sürdürüldü.
Para ve bankacılık sistemini değiştirmeyi düşünmeye başlayanlar düzenlemeleri getirenler ya da merkez bankaları olmadı. Başka alanların özgürleştirilmesinde de olduğu üzere, yeni teknolojilerin işleri farklı biçimde yapmak ve vatandaşlara sağlanan hizmetleri düzgünleştirmeye yönelik sunduğu imkanlar, düzenlemeleri getirenleri ve merkez bankalarını mevcut sisteme değişiklikler getirmeyi düşünmeye zorladı.
Bu senelerda değişim için biroldukça somut teşebbüs ortaya çıktı. Bir yanda, radikal bir değişim vaat eden ve devletin katiyen gereksiz olduğunu düşünen kendinden menkul “kripto para” teşebbüsleri var. Öte yandan, dünya merkez bankalarının birden fazla, tüm vatandaşlar ve işletmeler için erişilebilir olacak halka açık dijital parayı tanıtmak için çalışıyor.
Dijital para konusundaki mevcut tartışma, para ve ödeme hizmetleri içinde net bir ayrım yapılmasına yol açmıştır. Bu ayrım, bu hizmetlerin bankalar haricindeki özel şirketler tarafınca da sunulabilmesinin anahtarıdır. Paranın halka açık olmasının (fiziksel parada, banknotlarda olduğu gibi) ve şimdiki üzere özel olarak ihraç edilmemesinin avantajları görülmeye başlandı. Kamu parasını bir ödeme aracı olarak kullanmanın – CBDC’ler yahut kamu parasıyla desteklenen stablecoin’ler üzere – özel ödeme hizmetlerinde rekabeti artırmaya hizmet edebileceği keşfediliyor.
Bu büyük tartışmanın nasıl sona ereceğini kestirim etmek savlı olur, zira problem yalnızca kamu menfaatini – yani her insanın menfaatini savunan amaçlara göre ıslahatın nasıl yapılması gerektiğine karar vermek değil, her vakit olduğu üzere, değerli özel çıkarlara bakılırsa hareket etmektir.
Para ve bankacılık faaliyetlerinde ıslahatın kamusal maksatlarına ait tartışmalara paralel olarak, hala ayrıcalıklara sahip olanların ve bunları savunmaya çalışanların çıkarları ile bugün bankaların farklı niçinlerle sunamadıkları birtakım hizmetleri kaliteli sunmalarına müsaade verilirse oluşacak olan kar etme olasılıklarını bakılırsanlerin (De-Fi) çıkarları içinde bir savaş yaşıyoruz.
Para Ve Bankacılık Faaliyetlerinin Düzenlemelerinin Gidişatı
Ödeme hizmetlerinin ve kredilerin mümkün özgürleştirilmesi konusundaki mevcut tartışmanın son kararınu iddia etmek kolay değil. Ve biroldukca sorunun ucu hala açık.
Birinci soru, şimdiki banka mevduatlarında olduğu üzere, özel ve riskli bir finansal varlık olarak parayı kullanmaya devam edip etmeyeceğimizdir. Tıpkı şey, yeni özel dijital para ünitelerinin yetersiz biçimde düzenlenmesi durumunda da gerçekleşebilir. Ya da tam bilakis, ödeme hizmetlerinin büyük rekabet ortasında ve devlet tarafınca ilgili rastgele bir müdahale olmaksızın özel teşebbüs tarafınca sağlanabilmesi için paranın kamuya açık ve inançlı bir biçimde ödeme hizmetlerinden ayrılması durumunda.
İkinci soru, parayı kim yaratacak? Yani, özel şirketler bunu şu anda olduğu üzere, ve dijital para ünitelerinin birtakım yeni alternatiflerinin istediği üzere mi yaratmaya devam edecek? Yoksa demokratik toplumların sahip olduğu kolektif karar alma kurumları aracılığıyla tüm vatandaşlar tarafınca mı yaratılacak?
Üçüncü soru, ödeme hizmetlerinde rekabetin nasıl görüneceği ile ilgilidir. Mevcutlar üzere kapalı ve tekelci sistemleri kullanmaya devam mı edeceğiz yoksa bunların yerini ödeme hizmeti sağlayıcıları içinde rekabete açık yeni sistemler mi alacak?
Bu soruların ucu açık. Öngörülebilecek tek şey, para sisteminin düzenlenmesinin ve bankaların bugün kredi verdiği faaliyetlerin mutlaka mevcut olandan ve bilhassa de devlet ve piyasanın oynayacağı rol açısından epey farklı olacağıdır.
Öngörülebilir olandan dilek edilene geçersek, para ve bankacılık faaliyetlerinin düzenlenmesi konusunda neyin kamuya ilişkin, neyin özel olması gerektiğine karar verirken, şu anda yapılanların pragmatik bir biçimde bir daha düşünülmesi umuluyor. Bu umut bugüne kadar yaşanan liberalleşme tecrübelerine dayanan bir umuttur. Komünist ülkelerin dönüşümü de dahil olmak üzere son 70 yılın tüm liberalleşme süreçleri ideolojik dogmatizm tarafınca değil, tam olarak pragmatizm tarafınca yönlendirildi.
Kamu ve özele ait pragmatik bir bakış açısı, daha fazla/daha az pazar tesiri mi yahut daha oldukca/daha az devlet tesiri mi olması gerektiğini sormaktan değil, en düzgününü hangisi yapacaksa, piyasaya yahut devlete bırakmaktan ibarettir. Kelam konusu olan, yalnızca yapmış olmak için düzenlemeyi kaldırmak değil, rekabeti ve piyasa disiplinini destekleyen devlet düzenlemelerini getirmektir.
Bu pragmatik ideoloji, son yetmiş yılda biroldukca sağ ve sol hükümet tarafınca uygulandı, ve Cilt Xiao Ping’in “Kedinin siyah yahut beyaz olması kıymetli değildir. Kıymetli olan fareleri yakalamasıdır.” cümlesiyle epeyce hoş bir biçimde özetlenebilir.
Müellif: Miguel Ángel Fernández Ordóñez
Rastgele bir ekonomik bölüm reformunda en kıymetli karar, devletin ve piyasanın oynaması gereken rolü belirlemektir. Neyin bireylerin hür iradesine bırakılması ve hangi konularda devletin müdahale etmesinin gerektiği hakkında hakikat sonucu vermek temeldir.
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinden bu yana yapılan ekonomik düzenlemelerin tarihi de bu bakış açısıyla açıklanabilir. “Her vakit piyasa, devlet ise yalnızca gerektiği vakit ” sözü, bu yıllar boyunca meydana gelen düzenleyici değişikliklerin birçoklarına ilham veren bir klavuz olmuştur.
bu vakitte devlet ve piyasanın bakılırsav dağılımında yapılan değişikliklerin biroldukça olumlu tesirleri oldu. Bu değişikliklerin birincisi ve en kıymetlisi, öncesinden GATT, artık de WTO (DTÖ) rehberliğinde yürütülen memleketler arası ticaretin serbestleştirilmesiydi. Fakat bu düzenleyici değişikliklerin listesi pek uzundur: kamu şirketlerinin özelleştirilmesi, telekomünikasyon yahut lojistik alanında tekelleştirilmiş bölümlerin özgürleştirilmesi, işgücü piyasalarındaki gelişmeler, Avrupa Birliği’nde iç pazarın yaratılmasının önündeki pürüzlerin azaltılması, vb. Ayrıyeten mal ve hizmet üretiminde piyasa düzeneklerinin devreye girmesiyle yirminci yüzyılın sonunda birçok komünist ülkede meydana gelen büyük değişimi de unutmamak gerekir.
Bu değişiklikler, yirminci yüzyılın birinci yarısındaki yapının, ekonomik düzenlemeler açısından bakıldığında bir felaket olduğu gerçeğiyle açıklanmaktadır. Hem planlı iktisadın cazibesiyle sol, birebir vakitte totaliter ülkelerin sağı, devletin iktisadın işleyişinde baskın bir role sahip olduğu sistemleri uyguluyordu. her insanın refahına önemli ziyan veren haksız, gereksiz bir rol.
Pekala finans kesimi hakkında ne söyleyebiliriz? Finansal bölümdeki düzenlemelerin gelişmenini anlamak için finansal sistemin iki tarafını ayırt edebilmek temeldir. Bir tarafta mevduat kurumları (bankalar, mevduat bankaları ve benzerleri), başka tarafta da finansal sistemin geri kalanı (borsalar, yatırım fonları, hedge fonlar, risk sermayesi kurumları, türev piyasaları vb.) vardır. Bu ayrımı yapabilmek kıymetlidir, zira finansal bölüm düzenlemelerinin gelişimi büsbütün zıt iki gelişmeye sahiptir.
Finansal sistemde, tüketicileri, kullanıcıları ve şirketleri özgürce karar vermeye bırakma ve devletin yalnızca tüketicilerin ve yatırımcıların korunması, antitrust siyasetleri, şeffaflık gerekliliği ve kontroller ve bunun üzere katiyen gerekli olduğu alanlara müdahale etmesine müsaade verme manasında düzenleyici bir değişiklik olmuştur.
Lakin bu gelişme, öbür ekonomik dallarda yaşananlara emsal biçimde, mevduat kurumlarında değil, halihazırda finansal sistemin çoğunluğunu oluşturan sistemde meydana geldi. Bugün banka olmayan finansal sektör(gölge bankalar), temelde piyasa disiplini altında ve lakin devlet müdahaleleriyle yürümektedir.
Pekala finansal sistemin başka modülüne, yani bankacılık sistemine ne oldu?
Bankacılık düzenlemesi nasıl gelişti?
Değişiktir ki, devletin rolünü çeşitli biçimlerde artırma manasında zıt istikamete gitti.
Bankacılık faaliyetlerindeki bu kuvvetli müdahaleciliğin, finansal sistemin piyasa iktisadına göre işleyen kısmının son senelerda niye giderek daha fazla genişlediğini ve bankaların finansal faaliyetlerinin niye azaldığını açıklaması mümkündür.
Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa’daki ilerlemelerin farklı olduğu hakikat olsa da, bu şimdi tüm ülkelerde bu biçimde olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri’nde, finansal varlıkların %85’i piyasa tarafınca ve yalnızca %15’i bankacılık tarafınca yaratılmaktadır.
Finansal olmayan şirketlerin bilançolarında banka yükümlülüklerinin ehemmiyetini ölçerseniz, Avrupa’da toplam yükümlülüklerin hala bilançonun %30’unu oluşturduğunu ve Amerika Birleşik Devletleri’nde ise bu oranın sırf %8 olduğunu nazaranbilirsiniz.
Komünist ülkelerin mal ve hizmet üretiminde rekabeti devreye soktukları bu vakitte, bankacılık dalının dünyanın rastgele bir ülkesinde tüm ekonomik bölümler ortasında en hayli müdahale edilen ve korunan bölüm olduğu söylenebilir.
Bu, bankaların özel olduğu için piyasa iktisadına bakılırsa çalıştıklarını düşünen nüfusun büyük bir çoğunluğu tarafınca anlaşılmamaktadır. Lakin durum bu biçimde değil. Bugün birden fazla ülkede banka mülkiyetinin özel olduğu doğrudur, fakat bankacılık sistemi temel olarak devlet müdahaleciliği ve korumacılığın nüfuz ettiği bir sistemdir.
“Adiós a los Bancos (Bankalara Elveda)” isimli kitabımda, ödeme ve finansal hizmetlerde rekabeti engelleyen muhafaza unsurlarını, ayrıcalıkların ve devlet yardımlarının listesini uzun uzun açıklıyorum lakin şu an en enteresan olan, bankacılık sisteminin düzenlenmesinin devlet ve piyasa rollerinin bir daha atanması manasında dünya çapında değişecek üzere görünüyor olmasıdır.
Bu değişim aslına bakarsan fikir alanında gerçekleşmektedir. Yeni teknolojilerin ödeme hizmetlerinin sağlanması için sunduğu imkanlar niçiniyle başlayan tartışma, mevcut para ve bankacılık sistemini kökten değiştirecektir.
Bir yandan kripto para dünyasından, öbür yandan da ekonomik otoritelerin kendilerinden, dijital kamu parası ya da CBDC (Central Bank Digital Currency – Merkez Bankası Dijital Para Birimi) teşebbüsleriyle; mevcut para ve bankacılık sistemiyle ilgili çeşitli formlarda ortaya çıkan fikirler, teklifler ve alternatiflerden oluşan bir patlamanın ortasındayız.
Mevcut Para ve Bankacılık Sistemi
Bir ekonomik dalın işleyişinde devletin ve piyasanın rolleriyle ilgilenenler, ekonomilerimizde paranın ve ödeme sisteminin şu anda nasıl çalıştığını tahlil etmek için biraz vakit harcarlarsa aydınlanabilirler.
Çok devlet müdahalesinin sebebi banka parasının kırılganlığıdır. Nitekim de, piyasa aykırısı düzenlemelerin fazlalığı, şu anda kullandığımız paranın birçoklarının, yani banka mevduatlarının aslında para değil, parayı geri ödemeye yönelik “vaatler” olduğu gerçeğiyle açıklanmaktadır. Bunlar riskli finansal varlıklardır ve ortaya çıkarabileceği sıkıntılardan kaçınmak için devletin müdahalesi gereklidir.
Bankalar kendilerine yatırılan parayı, ödünç vermek yahut yatırım yapmak için kullanır ve bu yatırımların faiz oranları ile mevduat faiz oranları içindeki fark onların temel gelir kaynaklarındandır (daha doğrusu, öyleydi). Nakit çekme süreçlerinin makul bir düzenliliği vardır ve bu, bankaların mevduat sahiplerinin taleplerini büyük karmaşalar yaşamadan yerine getirmelerini sağlar. Lakin sorun sırf bankanın iflası durumunda değil, epeyce daha önce, yaptığı yatırımları yahut verdiği kredileri süratle paraya çeviremediğinde ortaya çıkar.
Başlarda bu finansal kırılganlığın devam eden iflaslar ve ödeme çöküşleri üzere olağan sonuçları bankacılık bölümünün özelliklerinden bir tanesiydi. Fakat bunun ekonomilerde yarattığı ziyan göz önüne alındığında, devletler, bankalara yönelik muhafaza ve ayrıcalıkları artırarak bankacılık krizlerini önlemek yahut azaltmak için yeni yollar aradılar ve risklerin üstlenilmesini sınırlayacak koşullar getirdiler.
Kâğıt paranın sırf özel bankalar tarafınca verilen banknotlar olduğu on dokuzuncu yüzyılda, bankaların banknotlarının vaatlerine uymayarak para akışında çökmelere niye olma sıklığı artmış ve akabinde bu sistemin değiştirilmesi gerektiği konusunda birinci büyük tartışma ortaya çıkmıştır.
Ve iki temel değişiklik yapıldı. Öncelikle halk en değerli devlet muhafazalarından biriyle tanıştı. Özel bankalar artık sorun yaşadıklarında merkez bankalarından borç alabilecekti ve bu, The Economist’in editörü Bagehot tarafınca savunulan “lender of last resort (son kredi mercii)” isimli usul aracılığıyla yapıldı.
Başka değişiklik ise tam aykırısı istikamette, kamu parasını ve inançlı parayı güçlendirme tarafındaydı. Islahat, özel bankaların banknot ihraç etmesini daha da zorlaştırmayı ve hatta yasaklamayı içeriyordu. Ve bu, para reformunda, kırılgan banka parasını korumak yoluyla değil, muhafazaya muhtaçlık duymayan kamu parasını kullanarak yapılan son ilerlemeydi.
Bugün, dünyanın çabucak her ülkesinde, banknotlar özel bankalar tarafınca değil, merkez bankası tarafınca ihraç edilmektedir ve açıkçası, para sistemleri aslına bakarsanız büsbütün “fiat” bir sistem olduğunda, merkez bankalarının banknotları para piramidinde en zirvede yer alacaktır.
Lakin bu biçimdedan bugüne kadar nakdî bankacılık sisteminde meydana gelen tüm değişiklikler, devletin bankalar üstündeki muhafaza ve ayrıcalıklarını artırmanın yanı sıra devletin ekonomik kararlarında, temelde risklerin üstlenilmesinde müdahaleciliğini artırma istikametinde ilerlemiştir.
Bu düzenleyici değişikliklere bir örnek, piyasa disiplininin işlemesini en hayli engelleyen müdahalelerden biri olan Roosevelt’in mevduat sigortası oluşturmasıdır.
Bankaların imtiyazlarını artırmaya yönelik bu reaksiyon ve banka parasının yarattığı istikrarsızlık problemlerini düzeltmeye yönelik kitlesel devlet müdahaleciliği günümüze kadar gelmiştir. Yaşadığımız pandemi periyodunda bile, bankacılık krizlerinin oluşmasını önlemek için mevduat bankalarına yönelik muhafazalar artırılmıştır.
Lehman Brothers’ın çöküşünü de gözlemlemek de değişik olacaktır. Krizin kaynağının teşhisi konusunda oybirliği mevcuttu, herkes “piyasanın başarısız olduğunu” yinelıyordu. Ve bu teşhis, sadece sol‘un olağan şüphelileri tarafınca değil, beraberinde bankalar kelam konusu olduğunda devletin korunmasının artırılmasının yanı sıra risk alma konusundaki ticari kararlara müdahale edilmesi gerektiğini vaaz eden Alan Greenspan üzere liberal-muhafazakârlar tarafınca da savunuldu.
Bu yanlış teşhis, sadece sigortalı mevduat hacminde artışa (ABD’de 100.000$’dan 250.000$’a çıktı) değil, hem de Finansal İstikrar Kurulu’nun (FSB) Basel III isimli düzenleyici değişikliği onaylayan muazzam çalışmasına da yol açtı ve bu, Amerika Birleşik Devletleri’nin Dodd-Frank yasası yahut Avrupa Birliği’nin Sermaye İhtiyaçları Direktifleri üzere farklı ulusal kanunlara dahil edildi.
hiç bir ekonomik bölüm gibisi bir düzenlemeye sahip değildir. Basel III’ün Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa’daki normatif gelişimi yaklaşık iki milyon sözden oluşur. İncil’in uzunluğuyla karşılaştırırsak, bir bankacı ne yapması gerektiğini bilmek istiyorsa, yaklaşık üç İncil uzunluğunda okuma yapmalıdır. Fakat bu sadece hacim olarak değil, içerik olarak da eşsiz bir müdahaledir, zira mevcut ihtiyati düzenleme, düzenlemeleri getirenlerin riskleri nasıl yöneteceklerini girişimcilerden (bu durumda banka yöneticilerinden) daha düzgün bildiği savının bir örneğidir.
Dijital Parada Patlama
Paranın ve bankacılık faaliyetlerinin müdahaleci düzenlenmesiyle ilgili bu genel kayıtsızlık durumu yakın vakte kadar devam etti. 2013’ten bu yana ekonomistlerin kısmi bankacılığına(fractional reserv banking) karşı olan eski fikirlerinin bir daha su yüzüne çıkmaya başladığı doğrudur, fakat mevcut sistemle ilgili bu eleştirel bakış açıları hudutlu sayıdaki ekonomist çevrelerince sürdürüldü.
Para ve bankacılık sistemini değiştirmeyi düşünmeye başlayanlar düzenlemeleri getirenler ya da merkez bankaları olmadı. Başka alanların özgürleştirilmesinde de olduğu üzere, yeni teknolojilerin işleri farklı biçimde yapmak ve vatandaşlara sağlanan hizmetleri düzgünleştirmeye yönelik sunduğu imkanlar, düzenlemeleri getirenleri ve merkez bankalarını mevcut sisteme değişiklikler getirmeyi düşünmeye zorladı.
Bu senelerda değişim için biroldukça somut teşebbüs ortaya çıktı. Bir yanda, radikal bir değişim vaat eden ve devletin katiyen gereksiz olduğunu düşünen kendinden menkul “kripto para” teşebbüsleri var. Öte yandan, dünya merkez bankalarının birden fazla, tüm vatandaşlar ve işletmeler için erişilebilir olacak halka açık dijital parayı tanıtmak için çalışıyor.
Dijital para konusundaki mevcut tartışma, para ve ödeme hizmetleri içinde net bir ayrım yapılmasına yol açmıştır. Bu ayrım, bu hizmetlerin bankalar haricindeki özel şirketler tarafınca da sunulabilmesinin anahtarıdır. Paranın halka açık olmasının (fiziksel parada, banknotlarda olduğu gibi) ve şimdiki üzere özel olarak ihraç edilmemesinin avantajları görülmeye başlandı. Kamu parasını bir ödeme aracı olarak kullanmanın – CBDC’ler yahut kamu parasıyla desteklenen stablecoin’ler üzere – özel ödeme hizmetlerinde rekabeti artırmaya hizmet edebileceği keşfediliyor.
Bu büyük tartışmanın nasıl sona ereceğini kestirim etmek savlı olur, zira problem yalnızca kamu menfaatini – yani her insanın menfaatini savunan amaçlara göre ıslahatın nasıl yapılması gerektiğine karar vermek değil, her vakit olduğu üzere, değerli özel çıkarlara bakılırsa hareket etmektir.
Para ve bankacılık faaliyetlerinde ıslahatın kamusal maksatlarına ait tartışmalara paralel olarak, hala ayrıcalıklara sahip olanların ve bunları savunmaya çalışanların çıkarları ile bugün bankaların farklı niçinlerle sunamadıkları birtakım hizmetleri kaliteli sunmalarına müsaade verilirse oluşacak olan kar etme olasılıklarını bakılırsanlerin (De-Fi) çıkarları içinde bir savaş yaşıyoruz.
Para Ve Bankacılık Faaliyetlerinin Düzenlemelerinin Gidişatı
Ödeme hizmetlerinin ve kredilerin mümkün özgürleştirilmesi konusundaki mevcut tartışmanın son kararınu iddia etmek kolay değil. Ve biroldukca sorunun ucu hala açık.
Birinci soru, şimdiki banka mevduatlarında olduğu üzere, özel ve riskli bir finansal varlık olarak parayı kullanmaya devam edip etmeyeceğimizdir. Tıpkı şey, yeni özel dijital para ünitelerinin yetersiz biçimde düzenlenmesi durumunda da gerçekleşebilir. Ya da tam bilakis, ödeme hizmetlerinin büyük rekabet ortasında ve devlet tarafınca ilgili rastgele bir müdahale olmaksızın özel teşebbüs tarafınca sağlanabilmesi için paranın kamuya açık ve inançlı bir biçimde ödeme hizmetlerinden ayrılması durumunda.
İkinci soru, parayı kim yaratacak? Yani, özel şirketler bunu şu anda olduğu üzere, ve dijital para ünitelerinin birtakım yeni alternatiflerinin istediği üzere mi yaratmaya devam edecek? Yoksa demokratik toplumların sahip olduğu kolektif karar alma kurumları aracılığıyla tüm vatandaşlar tarafınca mı yaratılacak?
Üçüncü soru, ödeme hizmetlerinde rekabetin nasıl görüneceği ile ilgilidir. Mevcutlar üzere kapalı ve tekelci sistemleri kullanmaya devam mı edeceğiz yoksa bunların yerini ödeme hizmeti sağlayıcıları içinde rekabete açık yeni sistemler mi alacak?
Bu soruların ucu açık. Öngörülebilecek tek şey, para sisteminin düzenlenmesinin ve bankaların bugün kredi verdiği faaliyetlerin mutlaka mevcut olandan ve bilhassa de devlet ve piyasanın oynayacağı rol açısından epey farklı olacağıdır.
Öngörülebilir olandan dilek edilene geçersek, para ve bankacılık faaliyetlerinin düzenlenmesi konusunda neyin kamuya ilişkin, neyin özel olması gerektiğine karar verirken, şu anda yapılanların pragmatik bir biçimde bir daha düşünülmesi umuluyor. Bu umut bugüne kadar yaşanan liberalleşme tecrübelerine dayanan bir umuttur. Komünist ülkelerin dönüşümü de dahil olmak üzere son 70 yılın tüm liberalleşme süreçleri ideolojik dogmatizm tarafınca değil, tam olarak pragmatizm tarafınca yönlendirildi.
Kamu ve özele ait pragmatik bir bakış açısı, daha fazla/daha az pazar tesiri mi yahut daha oldukca/daha az devlet tesiri mi olması gerektiğini sormaktan değil, en düzgününü hangisi yapacaksa, piyasaya yahut devlete bırakmaktan ibarettir. Kelam konusu olan, yalnızca yapmış olmak için düzenlemeyi kaldırmak değil, rekabeti ve piyasa disiplinini destekleyen devlet düzenlemelerini getirmektir.
Bu pragmatik ideoloji, son yetmiş yılda biroldukca sağ ve sol hükümet tarafınca uygulandı, ve Cilt Xiao Ping’in “Kedinin siyah yahut beyaz olması kıymetli değildir. Kıymetli olan fareleri yakalamasıdır.” cümlesiyle epeyce hoş bir biçimde özetlenebilir.
Müellif: Miguel Ángel Fernández Ordóñez